De verheerlijking op de berg

De klassieke evangelielezing van zondag Reminiscere 1 , de tweede zondag van de Veertigdagentijd, is het verhaal van de verheerlijking op de berg Tabor (Mattheus 17,1-9), in het rooms-katholieke spraakgebruik meestal aangeduid als de ‘transfiguratie’, de gedaanteverandering van Jezus in aanwezigheid van drie van zijn leerlingen: ‘… zijn gedaante veranderde voor hun ogen en zijn gelaat straalde als de zon en zijn klederen werden wit als het licht. En zie, hun verschenen Mozes en Elia, die met Hem spraken’. Het verhaal komt in alle drie de synoptische evangeliën voor. Het Nieuwe Romeinse Missaal (NRM) geeft voor het A-, B- en C-jaar de drie parallelle pericopen: Matth. 17,1-9, Marcus 9,2-13, Lucas 9,28-38. Aan de Transfiguratie is daarnaast ook nog een aparte feestdag gewijd: 6 augustus, het feest van de Transfiguratio Domini nostri Jesu Christi, in het NRM ‘de Gedaanteverandering van de Heer’. In de Oosterse kerken is het zelfs één van de belangrijkste feesten van het kerkelijk jaar. Vermoedelijk gaat de datum 6 au- gustus terug op de inwijding van een kerk op de berg Tabor in de vijfde eeuw, maar de officiële invoering van het feest in het jaar 1457 lijkt vooral bedoeld te zijn als herinnering aan de overwinning op de Turken in 1456! Voor ons, die leven na de Tweede Wereldoorlog, is het onmogelijk om de datum van 6 augustus te noemen zonder herinnerd te worden aan een heel andere gebeurtenis. De liturgiewetenschapper Herman Wegman (1930-1996) heeft ooit in een intrigerend artikel die twee herdenkingen op elkaar betrokken 2 . Tegenwoordig is 6 augustus de dag waarop christenen en niet-christenen herdenken dat in 1945 de atoombom op Hiroshima is gevallen. Cynisch genoeg was het toen, net als bij het visioen van de drie apostelen, ook een dag van oogverblindend licht, gevolgd door een wolk… Exegese Het evangelie van de verheerlijking op de berg is in de loop der tijden op twee verschillende manieren uitge- legd. Als we ervan overtuigd zijn dat het Nieuwe Testament gelezen en begrepen moet worden vanuit het Oude, dan zien we hoe Jezus in dit verhaal gesteld wordt in de traditie van zijn volk. Mozes en Elia zijn Hem voorgegaan, Hij volgt de weg van Tenach, Hij volbrengt de exodus. Er is echter ook een traditie die zoveel nadruk heeft gelegd op het Nieuwe Testament dat het Oude bijna overbodig lijkt te zijn geworden. Het hoofdaccent komt dan te liggen op de laatste woorden van de pericoop: ‘…zagen zij niemand dan Jezus al- leen.’ Deze manier van denken ligt ten grondslag aan de zogenaamde ‘vervangingstheologie’, dat wil zeggen dat de bijzondere plaats en rol van het joodse volk zou zijn overgegaan op de christelijke kerk. Het is een opvatting die in sommige fundamentalistische en evangelicale kringen nog altijd wordt gehuldigd, en die niet alleen geleid heeft tot de verwerpelijke beweging van ‘zending onder de Joden’, maar ook tot duidelijke vor- men van antisemitisme. ‘Moses and Elijah vanish’ Dat ook sommige kerkliederen niet vrij zijn van deze misvatting wordt aangetoond door de Amerikaanse the- oloog E. Byron Anderson. In een artikel over ‘christelijke gebedsteksten en liederen na de Holocaust’(!) geeft hij twee voorbeelden van Engelstalige hymns over de Transfiguratie 3 . Strofe 1 van een lied uit 1985 van Thomas Troeger 4 luidt: Swiftly pass the clouds of glory heaven’s voice, the dazzling light: Moses and Elijah vanish; Christ alone commands the height! Peter, James, and John fall silent, Turning from the summit's rise Downward toward the shadowed valley Where their Lord has fixed His eyes. Kenmerkend is het gebruik van het woord ‘vanish’: Mozes en Elia (m.a.w. Wet en Profeten!) ‘verdwijnen’, al- leen Christus blijft over. (Hinderlijke associatie: Vanish is een bekend merk vlekkenverwijderaar…) ‘Law and Prophets fade before him’ Het tweede lied dat Byron Anderson noemt is ‘Christ upon the mountain peak’ van de Engelse dichter Brian Wren 5 .